God zoeken met de zinnen?

Ingeleid, vertaald en van aantekeningen voorzien door
drs. Elly Houtsma, drs. Marijke Nota-Renders, Hans van Reisen

met medewerking van Dr. Hugo De Lil

Uit de klassieke en vroegchristelijke cultuur is er van niemand zoveel bewaard gebleven als van de kerkvader Augustinus (354-430). Zijn literaire nalatenschap beslaat bijna een halve eeuw en is ongeveer tienmaal zo omvangrijk als de Bijbel. Het bekendst is hij van zijn Belijdenissen, De stad van God, en van zijn vele preken en bijbelcommentaren. Minder bekend is hij van zijn bijdragen aan soms verbeten discussies met allerlei christelijke tijdgenoten.
In De moribus ecclesiae - waarvan dit boek de eerste Nederlandse vertaling bevat - gaat de dan nog jonge Augustinus het debat aan met de manicheeërs. In het eerste boek verantwoordt hij de leefwijze van katholieke christenen door vooral de samenhang te benadrukken tussen de geschriften van het Oude en die van het Nieuwe Testament. In het tweede boek worden de morele opvattingen van de manicheeërs uiteengezet en weerlegd. Augustinus was daarmee vertrouwd, want hij was in zijn jeugdjaren ongeveer negen jaar lid geweest van de manicheese kerk. Daarom is het werk van grote betekenis voor de reconstructie van manicheese opvattingen en praktijken.
Het werk dateert van de jaren 388-390. Augustinus had zich in 386 te Milaan laten dopen door de katholieke bisschop Ambrosius, maar hij was nog geen priester, laat staan bisschop in Hippo Regius. In deze jaren leefde Augustinus samen met enkele vrienden als zogeheten servi Dei, dienaren van God, op het familielandgoed in zijn geboorteplaats Thagaste.
Door Augustinus krijgen we van de manicheeërs een gekleurd maar betrouwbaar beeld. Het manicheïsme is een bijzondere vorm van gnostisch christendom. Door de nadruk op innerlijke verlichting en kennis werd de in Perzië ontstane beweging aantrekkelijk voor jonge intellectuelen. In de discussies gaat het - naast vragen over samenhang tussen verschillende bijbelboeken - vooral om vragen over gelukkig leven, de oorzaken en het wezen van het kwaad, de betekenis van voedsel en seksualiteit. In de behandeling ervan wisselt Augustinus de soms moeilijke, theoretische beschouwingen regelmatig af met vermakelijke voorbeelden uit zijn eigen leven. Uitvoerige aandacht besteedt hij aan de manicheese opvattingen over de drie zegels, in het bijzonder aan die over het zegel van de mond. Tegenover de manicheese idee dat glanzende kleuren, aangename geuren en zoete sappen in allerlei gewassen er op duiden dat daarin delen van God aanwezig zijn en Hij als het ware te vinden is met de neus en het gehemelte, wijst Augustinus op het belang van zorgvuldige en gemeenschappelijke bijbellezing als voornaamste bron om God te leren kennen. Met de titel God zoeken met de zinnen? wordt dan ook gezinspeeld op beide partijen in het debat.

Vertaald door Elly Houtsma, Marijke Nota-Renders en Hans van Reisen.

Inhoud

INLEIDING
Datering en omstandigheden van De moribus
Titel en opzet
Samenvatting van het werk
Augustinus' kennismaking met de manicheeërs
Mani
Het manicheïsme
- organisatie van de manicheese kerk
- de manicheese canon
- manicheese opvattingen: strijd op macroniveau
- manicheese opvattingen: strijd op microniveau
- manicheese opvattingen: Jezus Christus in het centrum
Manicheese bronnen?
Crisis in Augustinus' lidmaatschap als toehoorder
Augustijnse bronnen
De betekenis van De moribus
Dankwoord

Literatuur


Praktische informatie

Gebruikte afkortingen
Gebruikte afkortingen van de bijbelboeken
Gebruikte afkortingen in de literatuurverwijzingen

GOD ZOEKEN MET DE ZINNEN?
De leefwijze van de kerk en de leefwijze van de manicheeërs

Eerste boek
De moeilijkheid van goede bijbeluitleg
Met gezag en verstand op zoek naar gelukkig leven
Het beste voor een mens
Heilzaam gezag
God liefhebben volgens Jezus Christus, volgens Paulus,
volgens de wet en de profeten
In debat met manicheeërs
Korte samenvatting
De kracht van de liefde
Liefde als deugd bij uitstek
Het Nieuwe Testament opnieuw getoetst aan het Oude
Opnieuw de vier deugden: matigheid
Vier deugden: sterkte
Vier deugden: rechtvaardigheid
Vier deugden: bedachtzaamheid
Goed leven is God liefhebben
Wie God bemint, heeft zichzelf lief
Wie God bemint, heeft de naaste lief
Barmhartigheid
Vrees en liefde
Het gezag van het Oude en het Nieuwe Testament
De rol van de kerk
Illustere voorbeelden in de woestijn
En illustere voorbeelden in de stad
Hernieuwd debat met de manicheeërs

Tweede boek
De manicheeërs en de beginselen van de moraal
Wat is het kwaad: niet-zijn?
Wat is het kwaad: beschadiging?
Wat is het kwaad: bederf?
Gods ordening
Onduidelijheid over goed en kwaad met voorbeelden toegelicht
De opvatting van de manicheeërs weerlegd
Drie zegels
Het zegel van de mond
Het zegel van de mond: God herkennen met de zintuigen
Het zegel van de handen
Het zegel van de schoot
Misdragingen van de uitverkorenen

Registers
Register op bijbelteksten
Register op klassieke schrijvers